डॉ मछिंद्र बांगर हवामान अंदाज महाराष्ट्रात २०२६ मध्ये दुष्काळ, पडणार का?
२०२५ हे वर्ष संपत आले असताना, आता २०२६ मध्ये हवामानाची परिस्थिती कशी राहील, याबद्दल सोशल मीडियावर अनेक चर्चांना उधाण आले आहे. अनेक अभ्यासक आणि शेतकरी पुढील वर्षाच्या मान्सूनचा वेध घेत आहेत. २०२६ मध्ये महाराष्ट्रात दुष्काळ पडेल की पाऊस चांगला होईल, याबद्दल अनेक तर्कवितर्क लावले जात आहेत. मात्र, हवामान अभ्यासक डॉ. मच्छिंद्र बांगर यांनी या चर्चांचे विश्लेषण करताना नेमके वास्तव काय आहे, याबद्दल माहिती दिली आहे.
२०२६ मध्ये लानिनाच्या स्थितीचे अंदाज सध्याच्या अंदाजानुसार, २०२६ मध्ये सुरुवातीला सौम्य स्वरूपाचा ‘ला-निना’ (La Nina) सक्रिय होण्याची शक्यता आहे. ला-निना स्थिती सामान्यतः थंडीच्या प्रमाणावर परिणाम करते. मान्सूननंतर येणारी ला-निनाची स्थिती थंडीवर प्रभाव टाकते, तसेच ती वेगवेगळ्या प्रकारची वादळे निर्माण होण्यासही कारणीभूत ठरते. सध्या इंडोनेशिया आणि दक्षिण अंदमानाच्या समुद्रात वादळी परिस्थिती कायम आहे, जी ला-निनामुळे निर्माण होत असल्याचे दिसून येते.
बदलला पॅटर्न: सहा महिने पावसाळा?अलीकडे हवामानाच्या पॅटर्नबद्दल बरीच चर्चा होत आहे, विशेषतः ‘सहा महिने पावसाळा होईल, त्यामुळे पीक नियोजन बदलावे लागेल’, अशा प्रकारच्या चर्चा होत आहेत. मात्र, १००-१५० वर्षांचा डेटा पाहिल्यास असे दरवर्षी होत नाही, असे निरीक्षण नोंदवण्यात आले आहे. हवामानात चढ-उतार चालू राहतात. त्यामुळे, एखाद-दुसऱ्या वर्षी जास्त पाऊस झाला म्हणून प्रत्येक वर्षी पॅटर्न बदलला असे म्हणणे योग्य नाही. यावर्षी जेवढा लवकर पाऊस आला, तेवढाच तो पुढील वर्षी येईलच असे नाही.
मान्सूनवर परिणाम करणारे घटक भारतीय मान्सून आणि पर्जन्यमानावर केवळ ‘ला-निना’ किंवा ‘अल-निनो’ (El Nino) चाच नव्हे, तर इतर अनेक घटकांचा परिणाम होतो. ‘आयओडी’ (IOD – Indian Ocean Dipole) आणि ‘एमजीओ’ (MJO – Madden-Julian Oscillation) हे घटकही तितकेच महत्त्वाचे आहेत. हे सर्व घटक सामुद्रिक तापमानावर अवलंबून असतात आणि एकत्रितपणे भारतीय पावसावर परिणाम करतात. त्यामुळे केवळ एका घटकावरून संपूर्ण वर्षाचा अंदाज बांधणे उचित नाही.
महाराष्ट्रासाठी दिलासा आणि पीक नियोजन मागील काही वर्षांत महाराष्ट्रात सलग चांगला पाऊस झालेला दिसत आहे, याचे कारण समुद्राच्या वाढत्या तापमानामुळे होणारे बाष्पीभवन आणि त्यामुळे अनुकूल स्थिती निर्माण होणे हे आहे. यामुळे दुष्काळाचे प्रमाण कमी होऊन अतिवृष्टी आणि ढगफुटीचे प्रमाण वाढले आहे.
२०२६ च्या मान्सूनबद्दल एक सकारात्मक गोष्ट सांगायची झाल्यास, २०२६ मध्ये घाबरण्यासारखी दुष्काळसदृश परिस्थिती नाही, असे प्राथमिक अंदाजात दिसून येते. मात्र, २०२५ मध्ये झाला तेवढाच पाऊस २०२६ मध्ये होईल, असे वाटत नाही; पावसाच्या प्रमाणात काहीशी घट होण्याची शक्यता आहे. याला महाराष्ट्र अपवाद असेल. महाराष्ट्रात, विशेषत: मराठवाडा, विदर्भ, मध्य महाराष्ट्र, उत्तर महाराष्ट्र आणि कोकण या भागांत सरासरीच्या तुलनेत गरजेपेक्षाही जास्त पाऊस होऊ शकतो.
शेतकऱ्यांसाठी महत्त्वाचा सल्ला शेवटी, शेतकऱ्यांनी हवामानाचे अंदाज बघून सुज्ञपणे पीक नियोजन करणे महत्त्वाचे आहे. दरवर्षी मे महिन्याच्या १५ तारखेपूर्वी संपूर्ण पिकांची काढणी पूर्ण करावी, कारण त्यानंतर अवकाळी पाऊस तीव्र स्वरूपात येऊन मोठे नुकसान करू शकतो. तसेच, पेरणीसाठी लागणाऱ्या पावसावर अवलंबून राहून, जर पेरणी उशिरा झाली तर कमी कालावधीत येणाऱ्या पिकांची निवड करावी लागते. शेतकऱ्यांनी आता केवळ अभ्यासकांचे अंदाज न पाहता, स्वतः मॉडेल अभ्यासावेत आणि भ्रामक किंवा भडक अंदाजांपासून दूर राहावे, असे आवाहन करण्यात आले आहे.
